Старшыня камітэта жанчын, удзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны. Удзельнік Валікай Айчыннай вайны, двойчы паранена, кантужана. Дачка вядомага Героя Савецкага Саюза, аднаго з арганізатараў партызанскага руху на Беларусі, генерал-маёра Каржа Васіля Захаравіча.

 Зінаіда Васільеўна дзеліцца сваімі ўспамінамі :

“ Цяжка ўспамінаць вайну. Але і забыцца немагчыма. Колькі дарог пройдзена з баямі, беззваротнымі згубамі.Мне давялося служыць, ваяваць чатыры гады ў 4-м кавалерыйскім казачым корпусе 9-й дывізіі 30-га палка санінструктарам эскадрона і процітанкавай батарэі.Дзясяткі найцяжэйшы х баёў, але гэты, смяротны, назаўжды ў маёй памяці. Тое, што прыйшлося перажыць мне і майму ездавому санітару 60-гадоваму  казаку-добраахвотніку Палуяну, на фронце здаралася рэдка.

Гэта было 29 жніўня 1943 года, калі і я была цяжка параненая.

Корпус рыхтаваўся да таганрогскага рэйду. Паўднёвы фронт павінен быў забяспечыць гарлавіну прарыву ў тыл. Лета стаяла гарачае, сухое. Па дарогах, паднімаючы клубы з'едлівага пылу, ішла тэхніка, пяхота, паўзлі танкі. Нашу 9-ю дывізію 28 жніўня разасяродзілі па лесапасадках, садах на ўскраіне Данецка-Амросіеўкі загадана было стаіцца і не выдаваць сваёй прысутнасці. Да нас, прыглушаных  адлегласцю, даносіўся гул ад парыву бомбаў і артылерыйскай кананады. Усё зразумелі - пачаўся наступ войскаў Паўднёвага фронту.
Увесь дзень пяхота вяла страшна цяжкі бой. Пяхота - гэтае вялікае слова і вялікае выпрабаванне. Служыць у пяхоце і небяспечна, і цяжка. Мала хто застаецца жывым, ваюючы ў пяхоце два месяцы. Мне давялося ў пачатку вайны ваяваць у пяхоце санітаркай. Ведаю, што гэта такое не з кніг або кіно. Прыйшлося самой пабываць у гэтым пекле.

Міма нас на дапамогу пяхоце імчаліся танкі, самаходкі, гарматы. Да вечара кананада стала суціхаць. Было зразумела - лінія варожай абароны прадзёртая. Зараз з хвіліны на хвіліну казакі чакалі сігналу да наступу. І ў гэтую адказную гадзіну да нас у 30-ы полк прыбыў камандзір нашай дывізіі Ян Васільевіч Тутарынаў.

- Ваша задача, - звярнуўся генерал да выстраеных эскадронаў, - увайсці ў вузкую гарлавіну прарыву, толькі што прабітую гераічнай пяхотай і артылерыяй для нас. Загадваю імкліва ісці наперад, не звяртаючы ўвагі на недабітыя групы немцаў. Дзейнічайце рашуча, адважна. Загадваю ў рэйд нічога лішняга не браць.

Раздаецца наша звыклая каманда: "Па канях!" Эскадроны, батарэі, тэхніка зрушыліся па зададзеным маршруце. Наш эскадрон па загадзе ў прарыў уваходзіў апошнім і нёс найпоўную адказнасць за гэты ўчастак.

Пачаліся частыя прыпынкі. Дарога ўся ў варонках. Без канца змяняюцца каманды руху. То "рыссю", то "на хвост", то адпачываем па гадзіне, то ізноў "па канях".

З'явіўся наш сувязны Мікалай Заненка. Выклікаюць камуністаў і камсамольцаў да зампаліта палка палкоўніка Чазенка.
Хутка вярнуліся. Усё ясна - быць наперадзе ў баі і прыкладам ва ўсім.

Пачаўся рэдкі артылерыйскі абстрэл дарогі. Чорная непраглядная ноч ,за два метры  нічога не відаць, ды яшчэ якая сцелецца смуга , пацягнула пахам гару і крыві.

Напакаваўшы санітарную кайстру бінтамі, села  на свайго коніка, сказала  санітару Палуяну не адставаць, санітарнай брычцы ехаць за мной.

Ізноў абстрэл дарогі. Ездавыя едуць па баках, ратуючыся ад парываў снарадаў. Да 12 гадзінам ночы разбрыліся, змяшаліся калёсы. Ізноў каманда калоне: "На хвост! Крокам руш!" Хвалююся, не магу знайсці сваю санітарную брычку. Дзе Палуян? Сыходзіць калона. Я згарнула з дарогі налева, крычу: "Палуян! Палуян!" І чую які раздзірае душу крык: "Таварыш старшына! Я на мёртвых наехаў!"

Толькі я прыскокнула да санітарнай брычкі, як мой конік стаў з нейкім храпам адыходзіць назад. Я хутка саскочыла, прывязала яго, нахілілася, каб лепш разгледзець у цемры, што ў мяне пад нагамі. Чую рыданне санітара: "Аб Божа! Колькі іх, маладзенькіх хлопчыкаў тут ляжыць!" Бачу: кроках у дзесяці ад мяне ляжаць праз кожныя 2-3 метры пяхотнікі, як быццам спяць. Не відаць ні акопаў, ні варонак, толькі валяюцца аўтаматы, абоймы патронаў і забітыя хлапчукі. Чую ізноў крык санітара: "Таварыш старшына, тут і жывыя ёсць!" Ва ўсіх кулявыя раненні, па некалькі.

На небе з'явіўся месяц, стала святлей. Бачу, як Палуян пераварочвае  забітых, спрабуючы знайсці жывых. Побач пачула ціхі голас: "Сястра, сястра..." Я да яго. Аберуч прыціскае вялікі перавязачны пакет да скрываўленага жывата. Я вялікімі пакетамі па-над той павязкай убінтавала жывот. Паранены прасіў піць. Ведаю, што нельга. Дала з пляшкі добра разведзенага спірту. Павесялеў, разгаварыўся. Сказаў, што бою не было. Патрапіў батальён у гэтай лагчыне пад наймоцны кулямётны абстрэл. "Нас касілі з трох бакоў. Я быў паранены амаль самым першым, усё бачыў. Малодшая частка батальёна змагла выратавацца, а вялікая ляжыць на гэтым полі*. Пры месяцы стала відней: сярод забітых ляжаў маладзенькі санінструктар батальёна з санітарнай кайстрай.

Гэтая мёртвая цішыня вярнула мне памяць. Што рабіць? Мой эскадрон сышоў у прарыў, а мы адсталі! Мяне стала трэсці, я пачала  плакаць, клікаць санітара. А ён пераварочвае мёртвых, знаходзіць параненых, перавязвае, пакідаючы іх на тым жа месцы. Ён не чуе мяне. Стала прабірацца да яго, учапілася, звалілася сярод мёртвых. Уся ў слязах крычу: "Давай даганяць эскадрон! Можа, дагонім! Бо мы дэзерціры, нас шукаюць!"

Падышоў, абняў мяне скрываўленымі рукамі, заплакаў і кажа: "Дачка! Мы не маем права кінуць параненых салдатаў". Яго слова "не маем права кінуць параненых" выбілі неяк  з маёй галавы, што мы быццам бы дэзерціры. "Будзем трымацца, дачка! Ёсць брычка бінтоў, кансервы, хлеб, спірт, хутка павінен падысці медсанбат пяхоты".

Стала светла. Злева побач шашэйная дарога. Знаходзім жывых, перавязваем, поім спіртам.

І раптам цішыню даліны смерці сталі парушаць рэдкія парывы дальнабойных снарадаў. Спачатку я падумала, што гэта нейкія шальныя патрапілі. Аднак усё шчыльней і бліжэй парывы, параненых усё больш і больш. Роўнае поле - ні акопаў, ні хованкі. Я поўзала, перавязваючы, цалкам не думаючы аб небяспецы. І раптам за маёй спіной наймоцны выбух. Абсыпала зямлёй, правае сцягно абпаліла агнём. Зразумела: асколачнае  раненне мяккіх тканін сцягна. Перавязваць сябе некалі, ды і як? Самы вялікі пакет засунула ў штаны. Дрыжаць рукі, не магу ўтрымаць бінт у руках, кружыцца галава, але болі нідзе не адчуваю. Трэба ратаваць параненых бездапаможных салдатаў.

Да парываў снарадаў абвыклі: яны былі рэдкія. Не было ў нас часу чакаць, мы спяшаліся ўсіх перавязаць. У правым боце захлюпала кроў. Ванітавала, галава кружылася. Прылегла на левы бок адсапціся. Страшна ляжаць сярод мёртвых, лепш поўзаць. Яшчэ знайшла траіх жывых з раненнямі ў жывот. А гэты жывы, але смяротнік.

Адчуваю, што боты напоўненыя крывёй, штаны, гімнасцерка - усё ліпне да цела ад крыві. Да таго ж чую нечы надрыўны блазенскі голас: "Сястра! Сястра!" Нейкая сіла ізноў падняла мяне, кінулася да параненага. Ляжаў ён поруч шашэйнай дарогі. Падпаўзла, адчуваю: сілы пакідаюць. У нейкім імглістым паўсне бачу: па дарозе ідзе танк, збягуць людзі. І ўсё...

Ачнулася: ляжу на саломе на падлозе . Вялікі светлы пакой, вялікія вокны. Ды гэта ж школа! З двух бакоў ляжаць параненыя і ўсё ў новай бялізне з матузкамі. Жадалася піць. Чую, як хтосьці скрабе кружкай ваду з бачка. Жадала паўзці, ледзь зрушылася: баліць рана. Адчуваю: на шыі вісіць на бінце нейкі вузельчык. Аб Божа, мае маленькія гадзінічкі "Амега", дарагі  падарунак бацькі з Іспаніі. І яшчэ тры асколкі  - "падарунак" хірургаў. Слёзы радасці і слёзы засмучэння: на ўсю палату сярод мужчын я адна.

З'явілася сястра са шпрыцом. "Трэба зрабіць укольчык. Хутка пачнем грузіцца, дарога доўгая, вам лепш спаць". Машыны з параненымі ішлі суткі. У дарозе "кармілі" растворамі ў вену, калолі снатворнае. Усё сышлі і маўчалі. Прачнулася ў светлай палаце двухпавярховага шпіталя ў г. Шахты. На тумбачцы - пачак папярос "Казбек", пачак печыва, цукар, алей. Каля майго ложка варта -дзяўчынка, з мыліцай, без нагі. "Дабрыдзень, лейтэнанцік , даўно чакаю, калі прачнешся. Можна запаліць?" - "Палі. Я не лейтэнанцік, я старшына". - "А я Ліда, стараста палаты. Жыву тут ужо паўгода. Значыць так, лейтэнанцік, табе маўчаць, доппаек падзельны на ўсіх. Вайна ўсё спіша".
У палаце нас чатыры дзяўчынкі. Ліда без нагі была санінструктарам у пяхоце, узнагароджаная ордэнам Чырвонага Сцяга, чакае добрага пратэза. Валянціна - зенітчыца, праз тыдзень выпісваецца. І вельмі прыгожая радыстка з штаба фронту Ірына, атрымала цяжкую кантузію пры бамбёжцы. Дрэнна чуе і дрэнна кажа. Прыязджаў да яе на пару дзён капітан, плакаў, цалаваў ёй рукі.

Мінула тыдзень майго знаходжання ў шпіталі. Раніцай праводзілі Валянціну. На яе месца старэйшая сястра прывяла дзяўчыну ў халаце з вузельчыкам. Дрэнна ходзіць, цягне нагу. Сястра дапамагла ёй улегчыся. Спім - мёртвая гадзіна. Увайшла дзяжурная сястрычка рабіць уколы. Пытае: "Хто новенькая? Як прозвішча?" - *Я, Кацярына Іванова". Аб Божа, голас маёй Каці! Ды гэтае Коцячы, сувязістка нашага палка! Крычу: "Каця, Каценька!" - "Ой, і ты, Зіначка, тут!" Абедзве плачам, а падбегчы і пацалавацца не можам - трэба на мыліцах клыпаць. "Ой, Зіначка, увесь полк за цябе хвалюецца. Не ведаюць, дзе ты. Твой ездавы Палуян распавёў, што цябе танкісты загарнулі ў шынель і павезлі на танку ў шпіталь. Толькі і паспелі гэтыя танкісты запісаць тваё прозвішча і ўкласці ў кішэнь шыняля малодшага тэхніка-лейтэнанта".

Жылі мы ў палаце як родныя сёстры ўсе два месяцы лячэння. Набліжаўся дзень выпісу Пазналі: усіх выздаравеўшых  накіроўваюць у розныя часткі. Рашылі - толькі ў сваю частку, да казакоў. Лідзія нас супакоіла, сказала, што бачыла казакоў у кубанках на кірмашы. Пазналі: недалёка знаходзяцца майстэрні па рамонце тылавых машын. Адна з іх заўтра выязджае ў тылы 4-га корпуса, гэта адгэтуль 200 км. У той жа дзень атрымалі

даведкі і абмундзіраванне. Я з лейтэнанцкага адзення пакінула сабе гімнасцерку і партупею. Планшэтку падарыла шафёру. А ўсё астатняе пакінулі Лідзіі. Досвіткам выехалі з г. Шахты, апоўдні заехалі ў двор, дзе размяшчаліся склады 4-га корпуса. Яшчэ седзячы ў кузаве, убачылі нашага нам. камандзіра палка па гаспадарчай частцы  капітана Ахрыменка. Ад радасці сталі крычаць, клікаць яго, плакалі, кінуліся цалаваць. "Ну годзе, залазьце ў кузаў гэтай гружанай машыны, праз паўгадзіны адпраўляемся пад Перакоп, вязем цёплае абмундзіраванне казакам. Яны ўзялі Турэцкі вал, 7 чалавек атрымалі званне Героя". Нават не верылася нашаму шчасцю: едзем "дадому", да нашых рабят, з якімі ў разведку  хадзіць можна!